Borsaları dört ana başlık altında inceleyebiliriz.

• Hukuki Yapıları
  
• Tarihçe
  
• Görevleri
  
• Tanım
  

Hukuki Yapıları

Ticaret Borsalarının Yapıları ve Yönetimi

Ticaret borsaları demokratik esaslara göre yerinde yönetilen kuruluşlardır. Borsada alım satım-yapan, dolayısıyla borsaya kayıt olmak zorunda olanlar, mesleklerine, yani alım satım yaptıkları maddelerin cins ve çeşidine göre meslek gruplarına ayrılır. Her gruptan 5-11 kişilik meslek komiteleri seçilir. Her meslek komitesinden seçilen 2-3 kişinin iştiraki ile borsa meclisi kurulur.

Borsa yönetim kurulları,meclisin kendi üyeleri arasından 4 yıl için seçeceği 5-11 kişiden oluşur. Ayrıca aynı sayıda yedek üye seçilir. Yönetim kurulu kendi üyeleri arasında 4 yıl için bir başkan ile bir veya iki başkan vekili seçer. Borsalarda meclisler tarafından tayin olunan bir genel sekreter bulunur.


Tarihçe

DÜNYADA BORSACILIĞIN TARİHİ

Borsa; sayı, ölçü veya ağırlıklarına göre belirlenebilen malların, devletin kurduğu ve denetlediği özel hukuk kuralları içinde tarafların karşı karşıya gelip alım-satım yaptıkları kurum olarak devamlılığı bulunan ticarete mahsus bir pazar yeridir.

Borsacılığın tarihi genel olarak 14. yüzyıla dayanmakla beraber Milattan Önce 1200-1500 yıllarına kadar gitmektedir. Roma ve Finikelilerin yazıtlarından elde edilen bilgilere göre, bu çağda yaşayan insanlar, gerçekleştirdikleri panayırla ilk borsacılığın temelini atmışlardır.

Milattan Önce 5. Yüzyılda Roma imparatorluğu Roma’nın içinden geçen Tibre nehrinin kıyısında Roma Krallarından Bosarium’un adını taşıyan forumda Collegium Marcatorum adını taşıyan bir müessese oluşturmuştur. Mahalle tüccarların, toptancıların ve aracıların ticaret yapmak amacıyla bir araya geldikleri bu müessesenin oluşmasıyla bugünkü anlamda olmasa bile borsanın ilk temelleri borsanın temelleri atılmış sayılmaktadır.

12. ve 13. yüzyıllarda senedin bulunması ve kullanılmaya başlamasıyla yeni bir dönem başlamıştır. Senetlerin alış-verişte kullanılması, ticaretin pratikleşmesine ve kolaylaşmasına neden olmuştur.

Borsaların resmi hayatı ise Orta Çağ fuarlarında başlamaktadır. Bu fuarlar panayırlar halinde önceleri İtalya’da gelişmiştir. 15. Yüzyılda ise Anvers, Lyon ve Cenevre’de ki fuarlar ekonomik gelişmede önemli bir canlılık sağlamıştır. “Burges”te modern borsa tekniğinin öncüsü sayılabilecek alım-satım işlemleri yapılmıştır. Özellikle Kıtaların keşfi ile sonucu büyük deniz yollarının açılmasıyla dünya ticaretinin Atlantik kıyılarına kayması Anvers’in önemini artırmıştır. Dört tarafı bölmelere çevrili salonu ile Anvers Borsası, kalabalık bir işadamları gurubunun muamelelere katılmasını sağlamıştır.

Binanın girişinde yer alan “ In usumnegatiatorum Linguane ” sözcüğü, borsanın bütün dilleri konuşan insanlara kapısının açık olduğunu ifade etmektedir. Anvers şehri, bu sözcükten de anlaşılacağı gibi, borsa kapısını bütün milletlere açmıştır.

Anvers Borsası’nı açılışından kısa bir süre sonra Lyon borsası ve Toulouse Borsası hizmete girmiştir. Paris’te ilk borsa resmen 1724 yılında faaliyete girmiştir.

Dünya’da Hamburg ve Bremen borsaları da önemli bir yer tutmaktadır. Günümüzde bilinen en büyük borsalardan birisi olan Newyork borsası günümüzde gerçekleştirdiği alış-satışla halen önemini korumaktadır.

Günümüzde ticaret borsacılığı, forward işlemler, futures işlemler ve option işlemlerin yapıldığı vadeli işlemler borsacılığna dönüşme eğilimi göstermiştir. Bu hali ile ticaret borsaları ekonomilerde birer gelişmiş model teşkil etmektedir.


ÜLKEMİZDE BORSACILIĞIN TARİHİ

Ülkemizde gerçek anlamda ilk resmi borsa 2 Aralık 1873 yılında bir nizamname ile “ Dersaadet Tahvilat Borsası “ adı altında kurulmuştur. Adından da anlaşılacağı üzere bu borsa “Menkul Değerler Borsası” niteliğindedir.

Bu tarihten 13 yıl sonra 15 nisan 1886’da yayınlanan “Umum Borsalar Nizannamesi” ile ticaret borsalarının da kuruluşuna geçilmiştir. Yurdumuzda ilk ticaret borsası İzmir’de 1892 yılında “İzmir Ticaret ve Sanayi Borsası “ adı altında çalışmalarına başlamıştır. Adana Ticaret Borsası 1913, İstanbul Ticaret Borsası 1925 ve Ankara Ticaret Borsası 1927 yılında kurulmuştur.


Görevleri

5174 Sayılı Kanun'a göre;

Borsaya dahil maddelerin, borsada alım-satımını tanzim ve tescil etmek, günlük fiyatlarını usulü dairesinde tespit ve ilan etmek, alıcı ve satıcının teslim, tesellüm ve tediye bakımından vecibelerini, her tipin asgari vasıflarını ve muamelelerini tasfiye şartıyla fiyatlar üzerine müessir şartları, ihtilaf usulünde ihtiyari tahkim usullerini gösteren ve Türkiye Ticaret ve Sanayi Odaları ve Borsaları Birliğini tasdikiyle tekemmül eden genel kaide ve hükümler vücuda getirmek.Yurt içi ve yurtdışı borsa ve piyasaları takip ederek fiyat haberleşmesi yapmak.

Borsaya dahil maddelerin tiplerini ve vasıflarını tespit etmek üzere laboratuar ve teknik bürolar kurmak ve kurulmuşlara katılmak, borsaya ait örf ve adetleri tespit ve ilan etmek, sair mevzuatla ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığınca verilecek görevleri yapmak borsamızın genel işlevleri arasındadır.

Ankara Ticaret Borsası, geliştirdiği modern satış sistemi ile üretici ve tüccarı karşı karşıya getirecek açık artırma usulü satış işleminin yapılmasını sağlamaktadır. Bu satış sistemi ile oluşturulan pazarda, fiyatların analizleri de ticaretin hareketliliğinde önemli rol oynamaktadır.


Tanım

Ticaret Borsaları, "standardize edilmiş veya tiplere ayrılmış ya da numuneyle malın tümünün temsil edildiği; üretimi, tüketimi veya ithal, ihraç ve dağıtımı büyük miktarda yapılan; dayanıklı ve stoklamaya elverişli bulunan, arz ve talebi değişken olan, alım-satımı serbest rekabet şartları içinde ve önceden belirlenmiş asgari miktarlar üzerinden toptan yapıldığı organize edilmiş tarımsal ürün piyasalarıdır."

Ülkemizde ilk ticaret borsası 1892 yılında İzmir'de kurulmuştur. Bugün ülkemizde ticaret borsalarının sayısı 56'sı il, 54'ü ilçe olmak üzere 110'a ulaşmıştır. 2001 yılında borsalarda 17,2 Milyar YTL'lik işlem yapılmıştır.

Alıcı ile satıcıyı karşı karşıya getirmeyi amaçlayan ticaret borsacılığı fiyatların serbest rekabet ortamında oluşmasını sağlamaktadır. Özellikle ürün ve ihtisas borsacılığı ile vadeli işlemler borsaları, global ekonomide vazgeçilmez hale gelmiştir.

ÜRÜN VE İHTİSAS BORSACILIĞI

Tarım ürünü piyasalarının temel iki özelliğini fiyat ve gelir istikrarsızlığı oluşturmaktadır. Fiyat istikrarsızlığının hem arz, hem de talep kaynaklı sebepleri vardır. Tarım, iklime bağımlı bir sektör olduğundan genel olarak hasat dönemlerinde fiyatlar belli bir seviyede kalabilmekte, fakat bundan sonra yeni ürün alınana kadar geçen sürede fiyatlar yükselmektedir. Stoklanabilen ürünlerde bu fiyat dalgalanmaları az da olsa engellenebilmekte, diğerlerinde böyle bir imkan da bulunmamaktadır.

Devlet üzerindeki mali yükün kaldırılması ve tarım ürünlerinin serbest piyasa içinde yerini bulmasının en çağdaş yolu vadeli işlem borsalarına işlerlik kazandırılmasıdır. Böylece rekabet ortamında tarım ürünleri gerçek değerini bulabilecek, borsalardaki ürün standartları sayesinde daha kaliteli üretim teşvik edilecek, işlemlerin vadeli olması üreticinin üretim desenini, tüccarın ve tarıma dayalı sanayicilerin de hedeflerini daha sağlıklı belirlemelerini sağlayacaktır.

Borsacılığın geliştirilmesinde atılması gereken en önemli adımlardan biri de, ürün bazında yapılanmış ihtisas borsalarına geçiştir. Bu tip borsaların az sayıda, tercihen bir tek üründe ihtisaslaşması gerekmektedir.

Özellikle vadeli işlem borsaları, üretimin planlanması noktasında, stokların değerlendirilmesi noktasında ve risk unsurlarının bir yerde daha rasyonel bir tarzda yararlanabilmesi konusunda; bütün bunların ötesinde de sağlıklı bir mali sistemin, yani vergi sistemimin kurulabilmesi bakımından son derece önemlidir.

VADELİ İŞLEM BORSALARI

Çağdaş borsacılığın esasını oluşturan Vadeli İşlem Borsaları; kalitesi ve miktarı belirli bir borsa malının (Tarım Ürünü) belli bir fiyattan, ilerideki bir tarihte teslim edilmek ve teslim alınmak üzere alım- satım kontratının yapıldığı ve bu kontratların el değiştirdiği borsalardır.

Vadeli işlem piyasalarının temel amacı, fiyat gelişmeleri nedeniyle ortaya çıkabilecek riske karşılık, gerek alıcı, gerekse satıcılar açısından korunma imkanının sağlanmasıdır

Tarım ürünü işleyen ve işlenmiş ürünü satan bir sanayici için kontrat borsası belirsiz fiyat artış riskini bertaraf etmek için başvurulan bir güvenlik sistemi oluşturur.

Sert ve şok fiyat iniş çıkışlarını önler .

Piyasada oluşan fiyatların tarımı sektörü için güvenilir bir gösterge teşkil etmesiyle ve üretim tercihlerinin yönlendirilmesiyle, üreticiyi geleceğin fiyat riskinden korur.

Vadeli işlem piyasaları, arz ve talebe yoğunluk kazandırır, bu sayede Türk sanayici ve ihracatçısının dış piyasalarda uzun vadeli bağlantılar yapmasını sağlar ve onların yükümlülüklerini yerine getirmelerine imkan sağlar .

BORSALARIN FAYDALARI

• Liberal ekonomilerin önemli kurumlarından biri olan Ticaret Borsaları'nın faydaları ise şöyle sıralanabilir:
  
• Çiftçinin ürettiği tarım ürünleri piyasanın mevcut şartları içinde gerçek değerine ulaştığı ölçüde, Devletin tarım sektöründe destekleme politikaları sebebiyle üstleneceği mali yük azalır.
  
• Tarım ürünleri ve hayvansal ürünlerin alım satımının borsaya tescili ile kayıt dışı ekonominin kayıt altına alınması sağlanmakta, böylece devletin bu ürünlerde stopaj , kdv ve vergi kayıp ve kaçakları önlenmektedir.
  
• Ticaret borsaları, önceden tahmini mümkün dalgalanmaları da istikrara kavuşturur.
  
• Ticaret Borsaları, Müteahhitlik Piyasasında Çalışan Kişiler İçin Avantaj Sağlar: İşadamı, ticaret borsasında taahhüt ettiği teslim tarihi ve mal miktarı ile uyumlu olarak ve bu maldan vadeli alım yaparak riskten kurtulmuş olur.
  
• Ticaret Borsaları, İhracatçıya Avantaj Sağlar: Gıda, tekstil gibi sanayi dallarında çalışan üretici ihracatçılar vadeli alım sözleşmeleri yaparak, ihracat taahhütlerini zamanında ve istenilen kalite ve fiyatta yerine getirme imkanını bulabilmektedirler.
  
• Ticaret Borsaları Tüketici Menfaatlerini Korur: Ticaret Borsaları üretimi ve tüketimi son derece yaygın olan tarım ürünlerinin bölge ve zaman bakımından fiyat farklarını kısmen telafi ederek, tüketicinin menfaatlerine uygun adil ve gerçek fiyatların oluşumuna katkıda bulunur.
  
• Ticaret Borsaları Üreticiye Fayda Sağlar: Borsalar üreticilerin, ürünlerini çok miktarda alıcı karşısında arz edebildikleri, böylece o günkü şartlar içinde, güvenle ve gerçek fiyatla satabildikleri bir piyasadır.
  
• Ticaret Borsalarına sadece borsaya kayıtlı üyeler girebilirler ve borsada işlem yapabilirler. Bu sınırlamanın tek istisnası tarım üreticileridir. Bu sebeple, her borsada satıcıların önemli bir bölümünü tarım üreticileri oluşturur.
  
• Tahkim Yöntemiyle İhtilafların Çözümünde Zaman Kaybı Yaşanmaz !
  
• Üyeler arasında meydana gelen anlaşmazlık ve uyuşmazlıklar Hakem Heyetleri marifetiyle çözülür.